Przekazanie firmy

Jak już wcześniej pisałem w Przewodniku po dziedziczeniu, spadkodawca może w dowolny sposób rozrządzić swoim majątkiem. Testament ma w polskim systemie prawa pierwszeństwo przed dziedziczeniem według porządku ustawowego. Nierzadko i z różnych, życiowych przyczyn zdarza się jednak, że w ten sposób pominięci zostają np. członkowie najbliższej rodziny. Ustawodawca chcąc zapewnić tym osobom pewnego rodzaju ochronę, przyznał uprawnionym do dziedziczenia ustawowego możliwość żądania od spadkobierców testamentowych zachowku, czyli określonej części wartości majątku spadkodawcy. To z kolei może oznaczać, że o ile sprawy te nie zostaną wzięte pod uwagę już teraz, po Twojej śmierci bliskie Ci osoby będą narażone na spory sądowe o zachowek.

Komu przysługuje zachowek?

Zachowek przysługuje dzieciom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy, gdyby nie został sporządzony testament. W pierwszej kolejności zachowek przysługuje dzieciom spadkodawcy, dopiero w dalszej kolejności – gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci albo nie miał małżonka – uprawnienie to będzie przysługiwało rodzicom. Zachowek przysługuje również wtedy, gdy z powodu braku testamentu, doszło do dziedziczenia ustawowego, jednak okazuje się, że nie ma żadnego majątku do podziału, ponieważ spadkodawca za życia rozdysponował nim na rzecz innych osób. Najczęściej chodzi o sytuację, w której spadkodawca postanowił  znaczną część majątku (np. nieruchomość) przekazać jednemu z dzieci. Wówczas taka osoba z kręgu ustawowego dziedziczenia, która będzie przez to pokrzywdzona, ma prawo do żądania zachowku. Co ciekawe, żąda go od osób, na rzecz których spadkodawca dokonał przysporzeń za życia czyli na przykład od rodzeństwa, które taką darowiznę otrzymało.

Ile wynosi zachowek?

Wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości tego, co dana osoba otrzymałaby, gdyby dziedziczenie odbywało się na zasadach ustawowych – jeżeli mowa jest o osobie trwale niezdolnej do pracy albo jeżeli jest małoletnim dzieckiem. ½ wartości tego udziału przysługiwać będzie w pozostałych przypadkach. Obliczanie wysokości udziału spadkowego może nie okazać się łatwe. Może się niestety wiązać z uwzględnieniem szeregu okoliczności m.in. związanych z odrzuceniem spadku, zrzeczeniem się go czy uznaniem za niegodnego dziedziczenia.

Kiedy można wystąpić o zachowek?

Osoba, której należy się zachowek może wystąpić z takim roszczeniem do Sądu. Jeśli ona sama lub jej dziecko otrzymała darowiznę za życia spadkodawcy, np. biżuterię, sumę pieniężną, czy też samochód, wówczas zalicza się ją na poczet zachowku.  Przy obliczaniu zachowku nie bierze się pod uwagę drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych np. prezentów z okazji ukończenia szkoły czy urodzin, ale także darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięć lat od śmierci spadkodawcy. W sytuacji gdy uprawnionym do zachowku jest małżonek, nie bierze się pod uwagę darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa. Jeżeli uprawnionym z tytułu zachowku jest dziecko spadkodawcy, wtedy ponadprzeciętne w danym środowisku koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego zalicza się na należny mu zachowek. Przedawnienie roszczeń uprawnionych do zachowku następuje z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

Do kogo zwrócić się o zapłatę zachowku?

Zobowiązani do zapłaty zachowku są solidarnie wszyscy współspadkobiercy, a w dalszej kolejności zapisobiercy i obdarowani. Należy pamiętać, że odpowiedzialność spadkobiercy za zapłatę zachowku ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek, jeśli takowy by mu przysługiwał.

Kiedy zachowek się nie należy?

Pominięcie przez spadkodawcę w treści testamentu, które rodzi roszczenie o zapłatę zachowku, to tak zwany testament negatywny. W takiej sytuacji zachowek się może należeć. Należy to jednak odróżnić od wydziedziczenia, które skutkuje pozbawieniem prawa do zachowku. Jest to zapis w testamencie, w którym spadkodawca wyraźnie zaznacza, że  konkretnego spadkobiercę chce pozbawić prawa do zachowku z określonych, ważnych powodów. Może to być na przykład uporczywe nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych przez taką osobę.

Żądanie zapłaty zachowku od spadkobierców przez najbliższą rodzinę spadkodawcy niekiedy jest jedyną możliwością. Osoby, które odziedziczyły majątek powinny zdawać sobie sprawę z tego, że uprawniony do zachowku zwróci się do nich o swoją część spadku. Gdy w grę wchodzi majątek firmy, może to prowadzić do zachwiania równowagi finansowej.

O wydziedziczeniu będę pisał na blogu później.

Dlaczego warto sporządzić testament i w jakiej formie trzeba to zrobić?

Testament wymyślono po to, aby można było za życia rozdysponować swoim majątkiem kierując się takimi pobudkami, jakie aktualnie przyświecają przyszłemu spadkodawcy. Oczywiście, można rozważać, po co w ogóle się tym teraz zajmować i wywoływać wilka z lasu. Można, ale nie warto. Czy kiedy kupujesz ubezpieczenie samochodu to też tak do tego podchodzisz? Przecież dbasz o swoje auto i swój majątek, więc się odpowiednio zabezpieczasz. Chyba już wiesz, co chciałbym przekazać w tym wpisie. Zabezpiecz swoich bliskich i swój majątek, bo tak się składa, że później możesz nie mieć ku temu sposobności.

Każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, działająca z własnej, nieprzymuszonej woli może sporządzić testament, w którym rozporządzi swoim dorobkiem wedle własnego życzenia. Testament może uchronić spadkobierców przed niepotrzebnymi komplikacjami i kłótniami, a także wytypować konkretne osoby, które mają przejąć prawa do rozporządzania spadkiem zmarłego. Spadkodawca w ten sposób przekazuje rodzinie swoją wolę i to czego rzeczywiście chce. Może podziękować bliskiemu współpracownikowi za spędzone wspólnie lata lub jeżeli jest właścicielem gospodarstwa rolnego czy tez przedsiębiorstwa, przekazać je wytypowanej osobie, co zapewni ciągłość działalności.

Najczęstszą formą testamentu jest po prostu spisanie go na kartce papieru, zapisanie daty i własnoręczny podpis pod tekstem. Jest to tak zwany testament holograficzny. W dalszej kolejności spotykamy testamenty notarialne, posiadające dodatkowy walor w postaci nadzoru notariusza. Istnieje też, choć jest stosunkowo rzadko spotykany, testament alograficzny czyli sporządzony w formie urzędowej i w obecności dwóch świadków zapisany w protokole i opatrzony podpisem spadkodawcy.

No właśnie, świadkowie. Będą oni niezbędni także wtedy, gdy testament zostanie sporządzony ustnie, na przykład, gdy istnieje przypuszczenie rychłej śmierci spadkodawcy. W takim wypadku  wymagana jest obecność 3 osób. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z licznych ograniczeń w tym zakresie, w szczególności jeśli chodzi o świadka, dla którego w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Testamenty ustne budzą wiele kontrowersji. Często rodzina jest zaskakiwana w trakcie sprawy spadkowej, kiedy to okazuje się, że znaleźli się świadkowie twierdzący, że zmarły przekazał im swoją ostatnią wolę. To temat zasługujący na oddzielny wpis.

Testament to nie tylko wskazanie spadkobiercy lub spadkobierców, a również zawarcie zapisów, poleceń czy podstawienia. Takie określenia nazywane są mianem rozrządzeń testamentowych i mają szczególne znaczenie dla przekazania firmy. Ale o tym i o zawartości testamentu napiszę następnym razem.

Załóżmy taką sytuację: zmarł Twój wspólnik i nie wiesz, jak teraz będą wyglądały sprawy w firmie i jaka jest Twoja sytuacja. Idziesz do prawnika po poradę, a on mówi, że niewiele możesz zrobić, i że trzeba było zamieścić w umowie spółki pewne zapisy zabezpieczające Cię na taką sytuację. Może warto pomyśleć o tych sprawach już teraz?

Przy zakładaniu spółki zazwyczaj są inne, ważniejsze sprawy, niż przewidywanie przyszłości i ustalanie ze wspólnikami, czy kiedyś będą mogli do niej wejść nasi następcy lub spadkobiercy. Biznes ma odnieść sukces i to się liczy. Sukces już przyszedł, ale co z tą przyszłością? Nawet jeśli od lat prowadzimy działalność w formie spółki jawnej – nie jest na to za późno – można dostosować umowę spółki do naszych oczekiwań. To, co pewne to fakt, że pozostawienie spraw swojemu biegowi i odkładanie tych formalności na później zdecydowanie nie jest dobrym rozwiązaniem. Można doznać bowiem sporego rozczarowania…

W zależności od tego, w jakiej formie prowadzimy działalność, propozycje rozwiązań będą się różniły. O dziedziczeniu udziału w spółce cywilnej pisałem już na blogu.

Co chcesz osiągnąć?

Przede wszystkim bez względu na to, czy dopiero zakładasz spółkę, czy już ją prowadzisz, trzeba się zastanowić jaki efekt chcemy osiągnąć. Czy jako wspólnicy chcemy żeby nasi spadkobiercy w przyszłości weszli do spółki, czy też chcemy uniknąć rozdrobnienia udziałów? Jest to oczywiście uzależnione od specyfiki działalności i ustaleń pomiędzy wspólnikami. Kiedy spółka ma ściśle określony profil działania w danej branży, niekiedy wspólnicy nie chcą dopuścić do wejścia osób trzecich, spoza branży do swoich struktur. Często, dopiero po kilku latach prowadzenia działalności wśród potencjalnych spadkobierców wyłaniają się godni następcy, którym warto powierzyć udziały w spółce.

Co na to prawo?

W spółce jawnej, zasadą jest, że śmierć wspólnika powoduje rozwiązanie spółki, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. To oznacza, że jeżeli w umowie spółki znajdzie się zapis, że w razie śmierci wspólnika spółka ma istnieć nadal z jego spadkobiercami, spadkobiercy wstąpią do spółki z chwilą śmierci wspólnika. Muszą oni przedstawić spółce jedną osobę, która będzie realizować ich prawa do czasu zakończenia postępowania spadkowego. Ma to istotne znaczenie w kontekście sprawności podejmowania decyzji w spółce w tym czasie.

Jeżeli w umowie spółki nie ma zapisów dotyczących dalszego prowadzenia spółki w przypadku śmierci jednego ze wspólników dochodzi do rozwiązania spółki, chyba że pozostali wspólnicy zgodnie postanowią o jej dalszym trwaniu. Pamiętajmy jednak, że w dwuosobowej spółce jawnej, nie będzie możliwości jej kontynuacji w przypadku śmierci jednego ze wspólników. Tylko zapis w umowie spółki o dziedziczeniu praw w przypadku śmierci wspólnika pozwoliłby na kontynuowanie biznesu, a w miejsce zmarłego wspólnika weszliby jego spadkobiercy.

Umowa spółki do zmiany?

Jak widać, to czy spadkobiercy będą mogli działać w spółce po śmierci wspólnika zależy od wielu czynników. Warto zajrzeć do umowy spółki i zastanowić się jaki wariant jest dla nas najlepszy. W trakcie trwania spółki możemy przecież dokonać zmian w umowie spółki. Czy jednak zawsze? Taka zmiana umowy spółki wymaga jednak jednomyślności wszystkich wspólników. I znowu, jeśli nasza umowa zawiera postanowienie, że zmiana umowy spółki wymaga innej większości, a nie jednomyślności wspólników, zmiana umowy będzie łatwiejsza.

Z drugiej strony, nie zawsze spadkobiercy chcą działać w spółce prowadzonej przez zmarłego wspólnika. Ironicznie można powiedzieć, że dzieci napatrzyły się, jak ciężko pracują ich rodzice i jak wiele poświęceń wymaga prowadzenie swojej firmy. W następnym wpisie napiszę o tym, jakie warianty na takie przypadki przewiduje prawo.